Powszechnie wiadomo, że w przewojennych Słubicach (wówczas stanowiących frankfurckie przedmieście Dammvorstadt) było lotnisko wojskowe. Nazywało się „Fliegerhorst” i znajdowało się na terenie dzisiejszej strefy ekonomicznej.
Zbadaniem historii lotniska zajął się Joachim Schneider, urodzony 28 lutego 1929 r. w przedwojennych Słubicach, członek honorowy Towarzystwa Historycznego we Frankfurcie nad Odrą. Poniższy tekst stanowi tłumczenie z języka niemieckiego poprawionej i rozszerzonej wersji z 2006 r. artykułu pt. „Vom Exerzierplatz zum Flughafen” (Z placu apelowego na lotnisko) w zeszytach Towarzystwa Historycznego Frankfurt nad Odrą, nr 1/1995. Tłumaczenie i opracowanie tekstu wykonał Roland Semik.
Warto przy okazji przypomnieć, że 5 marca 2014 r. w dziale „Słubice wczoraj i dziś” ukazał się już tekst podsumowujący inne ustalenia Joachima Schneidera, a to na temat genezy słubickich koszar wojskowych:
A o lotnisku „Fliegerhorst” wspominaliśmy na naszej stronie również parokrotnie, przy innych okazjach. Polecamy również lekturę tych artykułów.
-----
Początek historii
U bram Berlina znajdował się niegdyś plac apelowy Tempelhofer Feld, który uległ później przekształceniom, aby stać się lotniskiem. W pobliżu znajduje się Tempelhofer Berg, dziś nazywany Kreuzberg. Zdobi go pomnik K.F. Schinkla na pamiątkę wojen wyzwoleńczych. We Frankfurcie nad Odrą można było zauważyć analogiczną kolejność: plac apelowy – baza lotnicza „Fliegerhorst” – a nawet wzniesienie z pomnikiem (w tym przypadku wieża, wieża Kleista). O ile w Berlinie wszystko zostało zachowane, we Frankfurcie to czysta historia. Było - minęło?
Nie jest możliwe ustalenie, kiedy oddano do użytku plac apelowy w Kunersdorfie (Kunowicach) pomiędzy Reppener Chaussee i Crossener Chaussee. Musiało to nastąpić niedługo po reformie wojska z 1860 r. Z drugiej strony, rozpoczęcie budowy strzelnicy po południowej stronie Crossener Chaussee nastąpiło w 1867 r. W tym czasie we Frankfurcie nad Odrą stacjonował II batalion 20 Pułku Piechoty. 1 kwietnia 1882 r. przy Logenstraße zakończono rozpoczętą w 1879 r. budowę nowych koszar, do których wprowadził się cały 8 Przyboczny Pułk Grenadierów im. Króla Fryderyka Wilhelma III (1 Brandenburski). Do pułku tego przydzielono ukończoną w międzyczasie strzelnicę po drugiej stronie Odry. W historii pułku po raz pierwszy wzmianka o wykorzystaniu Kunersdorfer Platz jako placu apelowego pojawia się w sierpniu 1883 r.
Ponieważ to miejsce zostało wyznaczone również jako plac apelowy dywizji, jest całkiem prawdopodobne, że inne pułki piechoty z 5. Dywizji (12. we Frankfurcie nad Odrą, 48. w Kostrzynie nad Odrą, 52. w Krośnie Odrzańskim i Cottbus) też tu bywały. Aby ułatwić dostęp do placu żołnierzom frankfurckiego garnizonu, droga z cmentarza żydowskiego przez otwartą 26 czerwca 1870 r. kolej rzepińską, została wyposażona w most. Jak zwykle przy takich trasach mówiono o drodze z gotowych płyt (niem. Kollonenweg) i i moście z gotowych komponentów (niem. Kolonnenbrücke). Ten ostatni został wysadzony w powietrze w lutym 1945 r. Można przypuszczać, że wzniesienia przy tym trakcie - Falkensteinberge zostały nazwane imieniem Eduarda Vogla von Falkensteina (1797-1885), dowódcy 5 Dywizji (1858-1863), a później naczelnego wodza pruskiej Main-Armee. Możliwe też, że nazwa upamiętniała jego syna Maxa, który w latach 1891-1896 w stopniu generała porucznika również był dowódcą 5. Dywizji we Frankfurcie. Jednak już od 1903 r. połączone ćwiczenia grenadierów 8. Pułku na poziomie 9. Brygady Piechoty odbywały się na poligonie Jüterbog. Dzięki temu wokół placu apelowego Kunersdorf zrobiło się spokojniej.
Ryc. 1. Plac apelowy 5 Dywizji koło Kunersdorfu (Kunowic) ok. 1900.
Początek lotnictwa we Frankfurcie nad Odrą
Na początku XX w. sławę zyskał sobie nowy wynalazek: lotnictwo. 19 sierpnia 1911 r. nad Frankfurtem nad Odrą po raz pierwszy ukazał się samolot lądujący na placu apelowym w Kunersdorfie (Kunowicach). Wciąż jednak brakowało warunków do zaopatrzenia i obsługi. Osiemnaście miesięcy później, 22 lutego 1913 r. prezentację lotniczą na placu apelowym wygłosił pilot porucznik Canter, syn tajnego radcy pocztowego we Frankfurcie nad Odrą. Jeszcze tego samego wieczoru Canter wygłosił wykład w Gimnazjum Realnym, gdzie zwrócił uwagę na stan rozwoju lotnictwa niemieckiego. Latem 1913 r. radni miejscy omawiali wniosek magistratu o utworzenie bazy lotniczej przy leśniczówce na granicy placu apelowego w Kunersdorfie. 1 lipca 1913 r. większość radnych miejskich zaaprobowała ten wniosek, a miasto wyłożyło 20 tys. reichsmarek. Dodatkowe 6 tys. reichsmarek zostało przekazane z darowizn. Istotną rolę miało w tym odegrać założone 25 czerwca 1913 r. Stowarzyszenie Floty Powietrznej we Frankfurcie nad Odrą (niem. Frankfurter Luftflottenverein). Prace budowlane, w szczególności nad halą o szerokości 30,5 m i długości 21,5 m, rozpoczęły się 25 września 1913 r.
Inauguracja bazy lotniczej, którą później powszechnie nazywano „Fliegerhorst”, odbyła się 28 czerwca 1914 r. przy wielkim zaiteresowaniu miejscowej ludności. Mniej więcej w tym samym czasie u podnóża Falkensteinberge, na wschód od mostu kolejowego, którego czerwona, zakrzywiona pokrywa dachowa świeciła zdaleko w głąb terenu, wzniesiono także wieżę ciśnień. Przepompownia na pobliskim rozwidleniu dróg Reichstraßen 5 i 167 zasilała lotnisko w wodę. „Wieża Czerwonego Kapturka” (niem. Rotkäppchenturm), jak ją potocznie nazywano, została zniszczona lub przynajmniej poważnie uszkodzona podczas walk w lutym 1945 r. Jednak przejęcie przez miasto 124-hektarowego placu apelowego Kunersdorfer Exerzierplatz zostało zatwierdzone dopiero tzw. umową lotniskową z 18 kwietnia 1916 r. i przypieczętowane 11 lipca 1916 r. W jego miejsce skarbiec wojskowy (niem. Militärfiskus) przejął od miasta plac apelowy Markendorfer Feld, który zgodnie z umową został przez magistrat znacznie rozbudowany. Kunersdorfer Exerzierplatz został wydzierżawiony przez miasto administracji wojskowej na budowę dochodowego lotniska za 12 400 marek rocznie.
I wojna światowa
Na mocy umowy z 18 kwietnia 1916 r. miasto posiadało teraz lotnisko, ale tylko na papierze. Rosnące znaczenie lotnictwa dla celów wojskowych prawdopodobnie w znacznym stopniu przyczyniło się do tego, że miasto wydzierżawiło lub musiało wydzierżawić Kunersdorfer Platz za 12 400 marek rocznie na instalację lotniska wojskowego. Oprócz leśniczówki „Grundförsterei” i miejskiej hali lotniczej wybudowano znaczną liczbę pomieszczeń mieszkalnych i magazynowych oraz niewielki hangar lotniczy, w którym można było serwisować i naprawiać maszyny latające. Połączenie z siecią kolejową zapewniał tor zintegrowany z linią kolei wąskotorowej Kunersdorf-Ziebingen w pobliżu stacji Kunersdorf. Wydaje się pewne, że przejazd kolejowy po północnej stronie dawnego placu apelowego z koleją dalekobieżną Frankfurt (Oder) - Reppen został przekształcony w przejście podziemne w czasie I wojny światowej. Jednak rozpoczynająca się tam droga była najkrótszą drogą do zabudowań wojskowych przy „Grundförsterei”, które po raz pierwszy pokazane są na arkuszu tabeli pomiarowej 3653 ze stanem korekty 1922/1923. Jednak budynki zburzone po zakończeniu I wojny światowej nie są już zaznaczone na tej mapie.
Podczas I wojny światowej w bazie lotniczej stacjonowały jednostka testowania bomb lotniczych (niem. Fliegerbomben- Versuchsabteilung) i szkolna jednostka bomb lotniczych (niem. Fliegerbomben-Lehrabteilung). Działania te prawdopodobnie doprowadziły również do budowy schronu obserwacyjnego niedaleko strzelnicy na południowo-wschodniej trasie od Wieży Bismarcka, którą młodzież lat 30. nazywała schronem przeciwbombowym. Całkowita wartość dobrze rozwiniętej bazy lotniczej z hangarem lotniczym (niem. Flugzeugwerft), dziesięcioma halami lotniczymi (niem. Flugzeughallen), hangarem samochodowym (niem. Kraftfahrzeugschuppen) i składem wojennym (niem. Kriegsdepot) pod koniec I wojny światowej wynosiła ok. 4,8 mln reichsmarek. Do tego dochodziło ok. 180 samolotów wojskowych, 100 pojazdów silnikowych, 175 silników lotniczych i innych materiałów wojennych o wartości ok. 5,5 mln reichsmarek.
Latem 1919 r. na podstawie postanowień traktatu wersalskiego obiekty „Fliegerhorst” administracja wojskowa przekazała urzędowi tzw. Reichsverwertungssamt w celu demontażu i dostarczenia ich dalej do Francji. Po kontroli przeprowadzonej 3 lutego 1920 r. przez komisję Ententy, która nakazała częściową rozbiórkę stoczni, hal i ich dostawę oraz dostawę samolotów i pojazdów samochodowych, w 1921 r. rozpoczęto prace rozbiórkowe.
Fliegerhorst podczas „złotych lat dwudziestych”
Pomimo likwidacji bazy lotniczej „Fliegerhorst” i zaplecza lotniczego nie było komercyjnego wykorzystania lotniska. Nie doszło do planowanego założenia „spółdzielni produkcyjnej” przez 350 pracowników i pracowników wcześniej zatrudnionych w bazie lotniczej. Ponadto nie powiodły się próby Niemieckiego Stowarzyszenia Rolników (niem. Deutscher Bauernbund), aby wykorzystać go w rolnictwie i na potrzeby przemysłowe Niemieckiego Towarzystwa Włókien Łykowych (niem. Deutsche Bastfasergesellschaft mbH). Zamiast tego 10 kwietnia 1922 r. Ministerstwo Skarbu Rzeszy przekazało dawny plac apelowy, później lotnisko Flugplatz Kunersdorf, Ministerstwu Obrony Rzeszy do dalszego zbycia – bez wynikającego z tego przeznaczenia militarnego.
Znaczna część konstrukcji przetrwała proces demontażu, ponieważ nie nadawała się na cele reparacyjne. Były to kwatery załogi na południowo-zachodnim krańcu pasa startowego w dawnej siedzibie 1. Städtische Försterei („Grundförsterei”), który już w czasie I wojny światowej został przeniesiony do „Grudschäferei” (obecnie Świecko 7) w pobliżu wieży Bismarcka. Waldhaus „Fliegerhorst”, prowadzony przez inspektora administracji garnizonowej Paula Kuntze, mieścił się od teraz w jednym z budynków z czasów II wojny światowej w pobliżu nieczynnej leśniczówki. Z hangaru zachował się budynek w kształcie litery U, usunięto jedynie dach wnętrza. Całkowity rozwój w latach 20. przedstawiono na arkuszu tabeli pomiarowej 3653 (stan korekty 1929). Wyraźnie widać tam częściowo zburzony budynek hangaru. Jednak wizualizacja na arkuszu nie jest na tyle precyzyjna, aby nie można było wyciągnąć wniosków na temat szczegółów. Dużo więcej informacji dostarcza zdjęcie głębokiej perspektywy (niem. Schrägbildaufnahme) z 1918 r. Jak już wyjaśniono, cztery podobne hale po lewej stronie zdjęcia po likwidacji lotniska już nie istniały.
Zupełnie inny charakter miało przeznaczenie tego miejsca w latach dwudziestych, kiedy od 1922 r. jako budynki powojskowe należało do Reichsbahngesellschaft. Rolnicze wykorzystanie różnych części dawnego lotniska było nieuniknione. Być może dlatego w latach 1925-1933 osiedlił się tu zakład przekwalifikowania rolniczego niemieckiej centrali robotniczej w Berlinie (niem. Landwirtschaftlicher Umschulungsbetrieb der deutschen Arbeiterzentrale in Berlin). Bocznica wychodząca z dworca Kunersdorf była wówczas wykorzystywana do celów cywilnych, gdyż punkt końcowy na skraju pasa startowego oznaczony jest symbolem stacji. Bocznica nie będzie już jednak zaznaczona na innej mapie.
Po udostępnieniu robotnikom kolejowym we Frankfurcie nad Odrą wystarczającej powierzchni mieszkalnej przy Gertraudenplatz za pośrednictwem budynków Kießlinga teren przeszedł na własność administracji finansowej Rzeszy (niem. Reichsfinanzverwaltung). Wzrost cywilnego ruchu lotniczego skłonił magistrat do podjęcia kroków w celu rewitalizacji lotniska. 11 stycznia 1928 r. radni miejscy zgodzili się na propozycję magistratu przeznaczenia na to 50 tys. reichsmarek z pożyczonych środków. Wcześniej magistrat wzbraniał się od tego, ponieważ nie było możliwości podłączenia się do regularnego ruchu lotniczego. Pierwszy cywilny lot odbył się w Zielone Świątki 1928 r. Ostatecznie miasto wykupiło budynek dawnego hangaru, który został przerobiony na budynek lotniska wraz ze wszystkimi niezbędnymi udogodnieniami, a także odrestaurowało pas kołowania wraz z pasem startowym, który posiadał murawę. Podobno plac otrzymał wtedy ogrodzenie (płot), które ograniczało go od strony zachodniej wspomnianą już ścieżką między budynkami stałymi a przejazdem kolejowym.
Ryc. 2. Baza lotnicza na arkuszu stołu pomiarowego 3653, stan korekty 1929.
Ostatecznie panowały dobre warunki, które skłoniły Nordbayerische Verkehrsflug-Gesellschaft do przedłużenia linii z Drezna do Cottbus przez Guben i Frankfurt nad Odrą do Szczecina. 22 lipca 1929 r. na oczach publiczności i wielu zainteresowanych mieszkańców Frankfurtu nad Odrą tu Messerschmitt M 18. 24 lipca 1929 r. na tej trasie odbył się pierwszy lot pocztowy. Ale to był tylko epizod, bo światowy kryzys gospodarczy nie pozwolił na kwitnący rozwój. W 1930 r. były jeszcze 244 odloty z 1115 pasażerami (do i z powrotem), w 1931 r. liczba ta spadła do 149 odlotów i 911 pasażerów. Następnie działalność została przerwana.
1 października 1931 r. powołano Ochotniczą Służbę Pracy (FAD), która wykorzystywała obszerne kwatery załogi starej bazy lotniczej pod nazwą Arbeitsdienst Ostmark. Nawet po przekształceniu się w Służbę Pracy Rzeszy (RAD) pomieszczenia te były nadal wykorzystywane do tego celu. Dowiedziono obecności RAD-Abteilung 2/83 aż do 1937 r.
W 1932 r. lotnisko zostało zmodernizowane i zostało sklasyfikowane jako lotnisko drugiego rzędu. Wielki dzień lotniczy (niem. Großflugtag) w lipcu 1934 r. ponownie pokazał bazę lotniczą od jej spokojnej strony. Horst Grade zaprezentował swój jednopłatowiec z 1910 r., nastąpiły akrobacje na szybowcach i samolotach z napędem silikowym, a w końcu swoje umiejętności pokazali także spadochroniarze. Najpóźniej po dwóch latach sytuacja poszła w innym kierunku, dlatego Paul Kuntze musiał rozejrzeć się za nową lokalizacją dla swojego Waldhaus Fliegerhorst. Został mu on przydzielony w lutym 1934 r. o powierzchni 2500 m² między drogą krajową Reichstraße 5 a budynkami bazy lotniczej, gdzie zbudował nowy Waldhaus Fliegerhorst. Na późniejszej pocztówce, która przedstawia rozbudowany dom, pojawia się nazwa „Gaststätte Flugplatz”.
Fliegerhorst i Luftwaffe
Już w 1935 r. z pomocą Niemieckiego Związku Sportów Lotniczych (niem. Deutscher Luftsportverband) we Frankfurcie nad Odrą utworzono poligon pilotażowy. Był jednym z 28 w całym państwie. Po wydaniu przez Hitlera dekretu z 26 lutego 1935 r. o rozbudowie Luftwaffe baza lotnicza „Fliegerhorst” została reaktywowana. Do najważniejszych działań należały:
- przeniesienie ścieżki prowadzącej na północ do podziemnego przejścia kolejowego u podnóża wzgórz Falkensteinberge, a tym samym znaczne poszerzenie pasa kołowań i wydłużenie pasa startowego;
- odnowienie bocznicy kolejowej;
- utworzenie składów paliw i amunicji na wschodnim skraju lotniska w pobliżu bocznicy kolejowej;
- budowę budynku technicznego pomiędzy starymi budynkami a drogą krajową Reichsstraße 5 o wymiarach 200 m na 75 m oraz rozbudowę bocznicy aż do tego budynku;
- budowa dwóch nowych hangarów lotniczych i renowacja zadaszenia wnętrza dawnego hangaru;
- tworzenie betonowych nawierzchni przed hangarami lotniczymi i budowa betonowych dróg;
- wzniesienie dwóch nowych budynków na południowym skraju lotniska bezpośrednio na zachód od drogi dojazdowej (budynek centrali i budynek szkoleniowy z kasynem podoficerskim).
Około 30% około 62-hektarowego pasa kołowania zostało wyłożone bitumobetonem o różnej jakości. Pas startowy o długości ponad 700 m w kierunku NW-SE stanowiła szlaka o nawierzchni związanej bitumem. Dla orientacji miejsce otrzymało współrzędne: 522015 północ i 143715 wschód.
W celu zaspokojenia zapotrzebowania na wykwalifikowanych pracowników dla hangarów, absolwenci ósmej klasy szkół podstawowych przez trzy lata nauki byli przeszkalani w bazie lotniczej „Fliegerhorst” na konstruktorów samolotów metalowych. Praktykanci otrzymywali tygodniowy dodatek edukacyjny w wysokości 4 reichsmarek w pierwszym roku szkolenia i 7 reichsmarek tygodniowo w trzecim roku. Jeśli stosunek nauki zawodu został rozwiązany, niewinny partner umowy mógłby domagać się odszkodowania, które np. w drugim roku szkolenia wynosiło 500 reichsmarek. Ośrodek szkoleniowy mieścił się w koszarach po wschodniej stronie starego budynku.
1 kwietnia 1939 r. zastępcze jednostki lotnicze (niem. Flieger-Ersatz-Abteilungen) zostały przekształcone w pułki szkolenia lotniczego (niem. Flieger- Ausbildungs-Regimenter, FlgAR). FlgAR 41 pod dowództwem pułkownika Hansa Schüza został przydzielony do bazy lotniczej „Fliegerhorst” we Frankfurcie nad Odrą jako garnizonu. Wymagało to zbudowania obszernych pomieszczeń mieszkalnych, które zostały zbudowane prawie wyłącznie jako koszary, w liczbie około 65, u podnóży wzgórz Falkensteinberge. W najwyższym punkcie wzniesienia jako budynek stały znajdowało się kasyno oficerskie, która prawdopodobnie służyło również jako mieszkanie dla sztabu pułkowego. Aby ułatwić pracę poborowym i urlopowiczom, punkt przepustkowy „Fliegerhorst” ustawiono bezpośrednio na wschód od mostu kolejowego. Po południowej stronie mostu wybudowano drugi wjazd na lotnisko wraz ze strażą wartowniczą. FlgAR 41 podlegał szefowi wyszkolenia w Sztabie Generalnym Luftwaffe, na początku wojny generałowi lotnictwa Bernhardowi Kühlowi (1886-1946).
Budynki na lotnisku są dobrze widoczne na zdjęciach lotniczych wykonanych przez niemieckie loty zwiadowcze wiosną 1945 r. Zostały on przeniesiony do arkusza 3653, którego fragment znajduje się w załączniku nr 3. Mapa przedstawia również obrysy utwardzonych pasów startowych widoczne na zdjęciu lotniczym 3323.
Za sześciomiesięczne szkolenie podstawowe w latach poborowych odpowiadały pułki szkolenia lotniczego. Po tym szkoleniu byli przenoszeni do wojsk i szkół bojowych lub do szkół pilotażowych (niem. Flugzeugführerschule, FFS) przypisanych do poszczególnych pułków. FFS A/B 41, który powstał w wyniku przebudowy ośrodka szkolenia lotniczego z 1935 r., należał do FlgAR 41. Na początku wojny ich dowódcą był podpułkownik Fischer, zwany w skrócie „Muko” (niem. Musterkommandeur, wzorcowy dowódca). Pełnił tę funkcję aż do zrezygnowania ze stanowiska na początku lutego 1945 r. FFS Frankfurt nad Odrą pracował na lotniskach w Eggersdorf koło Münchebergu i Drewitz koło Guben. Do szkolenia służyło również lotnisko polowe na południe od Reppen (Rzepina) w pobliżu jeziora Leinertsee (Linie). W czasie II wojny światowej baza lotnicza „Fliegerhorst” była raczej spokojnym miejscem, które służyło przede wszystkim do podstawowego szkolenia wojskowego i szkolenia personelu latającego. Ponadto na niewielką skalę prowadzono prace hangarowe.
Prace naprawcze na uszkodzonych samolotach ratowniczych i ich późniejsze testy, a także zwykłe wówczas operacje lotnicze przyniosły ze sobą wiele wypadków. Spektakularne było zderzenie w 1942 r. między szkolnym samolotem dwupłatowym a bombowcem Heinkel He 111 w pobliżu Domu Strzeleckiego (obecnie kościół NMP Królowej Polski w Słubicach). Dwupokładowy samolot rozbił się na skrzydle He 111, który następnie wylądował awaryjnie przy kanale na północ od Sternberger Straße i spłonął. Po jednym myśliwcu Me 109 runąło w 1944 r. przy Laudons Grund/Hangebusch oraz w Güldendorf. Te dwie maszyny również zostały całkowicie zniszczone.
Obiekt posiadał ochronę przeciwlotniczą w okresie 1940-1941, kiedy na północ od mostu kolejowego znajdowała się stacjonarna bateria 8,8 cm. Pole nie było lotniskiem operacyjnym dla jednostek myśliwskich stacjonujących w Rzeszy. Baza lotnicza „Fliegerhorst” nie była narażona na ukierunkowane masowe naloty. W sierpniu lub wrześniu 1941 r. dwie bomby odłamkowo-burzące spadły na zachód od cegielni Kunersdorf przy wzgórzach Mühlberge. Tak więc bombardowanie to nie może być przypisane do ataku RAF z 15 lutego 1944 r., jak pierwotnie zakładano. Ponieważ jesienią 1941 r. nad wschodnią częścią Rzeszy miały miejsce działania sowieckich samolotów, zrzut rosyjskich bomb jest całkiem prawdopodobny. Podczas ataku RAF 15 lutego 1944 r. cmentarz żydowski został wyraźnie trafiony przez dwie bomby odłamkowo-burzące. Mina powietrzna 1,8 t należąca do tej serii zrzutów spadła w rejon starego budynku w pobliżu warsztatu czeladniczego, a bliskość bazy lotniczej „Fliegerhorst” była raczej zbiegiem okoliczności.
W latach II wojny światowej intensywnie pracowano z samolotami szkolnymi do szkolenia pilotów. W szczególności były to dwupłatowce Heinkel He 63 i He 72, dolnopłat Bücker Bü 181 „Bestmann”, Junkers W 34, znany również jako „latająca klasa” do nawigacji i lotu na ślepo oraz dwusilnikowy Focke Wulf Fw 58 "Weihe". Starsze i nowsze samoloty myśliwskie (Ju 86, Dornier Do 17, He 111) również pojawiały się w różnych miejscach. Nowoczesne Ju 88, Fw 189 i Fw 190 zawsze przyciągały szczególną uwagę. Z biegiem czasu każdy, kto pasjonował się samolotami, wiedział wszystko, co zostało zbudowane w ten sposób. Z drugiej strony w 1940 r. z mieszanymi uczuciami odebrano pozorowany atak energicznego pilota Ju 87 z wyjącą "trąbką Jerycho" na zapełnionym dziedzińcu szkół Huttenschule i Marienschule (dzisiaj Galeria Jedynka i Szkoła Podstawowa nr 1).
W czasie kampanii rosyjskiej w 1941 r. baza lotnicza służyła również jako lądowisko do transportu rannych. W końcowej fazie wojny plac był coraz częściej wykorzystywany przez jednostki bojowe z frontu wschodniego. Jesienią 1944 r. przeniesiono tu eskadrę 51 Skrzydła Myśliwskiego „Mölders”, której maszyny (Messerschmitt Me 109) wyposażone były w rakiety. Typ nie jest znany, były to prawdopodobnie pociski powietrze-ziemia. W drugiej połowie stycznia 1945 r. terenowi nadano charakter lotniska polowego dla samolotów szturmowych typu Focke Wulf Fw 190 G. W pierwszych dniach lutego 1945 r. piloci 3. grupy 2. szwadronu bojowego (Hans-Ullrich Rudel) z Junkersami Ju 87 przylatywali w rejon Frankfurtu nad Odrą (Trettin/Drzecin, Kunersdorf/Kunowice) i Lebus z lotniska Fürstenwalde.
Z 1944 r. istnieją informacje od poborowego o działalności hangaru. Następnie stara hala z 1913 r. służyła prawie wyłącznie jako magazyn. W tym czasie w jednej z nowych hal, oprócz napraw silników, złomowano starsze typy (Do 17, Do 215) i naprawiano maszyny z linii frontu (m.in. Me 109). W innej hali ogniwa He-111 były przez kilka miesięcy przerabiane na wersję He 111 H-20/R-1. Ta wersja była transporterem dla 16 spadochroniarzy. Do prac pomocniczych angażowano również włoskich i sowieckich jeńców wojennych, także kobiety.
Od połowy stycznia 1945 r. dla samolotów szkolnych był tylko jeden kierunek lotu. Mówiono, że lecieli na zachód do Fürstenwalde. W nocy z 4 na 5 lutego niebo nad bazą lotniczą było krwistoczerwone. Plac był teraz częścią bezpośredniej linii frontu i od tej pory znajdował się w rękach Sowietów. 4 lutego 1945 r. rozwiązano 2. Szkolną Dywizję Lotniczą. Dzięki temu FFS A/B 41 również przestał istnieć. 1 marca, według zdjęcia lotniczego 3322, ok. 20 z ok. 65 baraków w obozie FlgAR 41 było nadal nieuszkodzonych. Na zdjęciu 3323 stałe budynki istniały w większości nieuszkodzone.
Ryc. 3. Baza lotnicza na podstawie oceny zdjęć lotniczych z dnia 1 marca 1945 r., przedstawionych na arkuszu stołu pomiarowego 3653.
Okres powojenny i współczesność
Już na zdjęciu lotniczym z 1953 r. widać, że większość stałych konstrukcji została rozebrana lub że rozbiórka była w toku. Przez wiele dziesięcioleci plac służył jako baza dla polskiej jednostki pancernej 23 pcz stacjonującej w dawnych koszarach Kleista na dawnym przedmieściu Dammvorstadt. Trasą przejazdu czołgów była ul. Rzepińska (Reppener Straße), która stanowiło bezpośrednie połączenie między koszarami a Laudons Grund. Jednak płaskowyż przed Kunersdorfem - pole bitwy z 1759 r. - był zarezerwowany dla ćwiczeń jazdy i walki. Ale ten okres to już historia.
Po rozformowaniu polskiej jednostki pancernej w 1989 r. ekscytująco było zobaczyć, co dzieje się z tym obszarem. Mimo całego optymizmu nie można było oczekiwać, że wspólna koncepcja strukturalna miast Frankfurt nad Odrą i Słubicami może tam ponownie zagospodarować lotnisko, choć na najniższym poziomie. Wkrótce zapomniano o prywatnej inicjatywie przekształcenia bocznicy do Kunowic i ufortyfikowanego dawnego podjazdu hali w punkt przeładunku towarów między drogą a koleją oraz budowy bazy noclegowej dla kierowców dalekobieżnych.
Po dziesięciu latach działań związanych z przebudową cywilną w oparciu o specjalną strefę ekonomiczną widać następujące rezultaty:
- długi, rozciągnięty budynek z I wojny światowej, który stał na dawnym dziedzińcu hali i był budynkiem straży pożarnej w czasach Luftwaffe został odrestaurowany i jest wykorzystywany m.in. przez klub nocny;
- budynek szkoły i kasyna z lat 1936-1937 na lewo od drogi dojazdowej został w pełni odrestaurowany i obecnie funkcjonuje jako karczma z szyldem „Kuchnia polska”;
- na terenie dawnego zespołu budynków stałych znajduje się wodociąg Słubice, którego studnie znajdują się na wschód od terenu byłego lotniska;
- po 2000 r. w miejscu, w którym kiedyś znajdowały się hangary lotnicze, wybudowano warsztat ślusarski i zakład produkcyjny peletu drzewnego;
- na zachodnim skraju dawnego lotniska, u podnóża Falkensteinberge do przejazdu kolejowego, przedsiębiorstwo produkujące folię plastikową (Foliarex), przedsiębiorstwo telekomunikacyjne, przedsiębiorstwo z branży odzieżowej oraz zakład wędliniarski (Könecke).
Ożywienie lotniska, np. jako lotniska komercyjnego, nie pozostaje przedmiotem dyskusji. Ze względu na zaawansowane już wykorzystanie innego typu przywrócenie funkcji lotniskowej byłoby bardzo trudne, wyłącznie gdyby na nowy pas startowy przeznaczono część lasu od wschodu.
Bibliografia wykorzystana przez Joachima Schneidera:
- Bader, Jörg: Als die Luftfahrt noch etwas Besonderes war; w: Märkische Oderzeitung 30.1.1991.
- Grenzdörfer, Joachim/ Seifert, Karl-Dieter: Geschichte der Deutschen Verkehrsflughäfen. Bernard & Graefe Verlag, Bonn 1997. Ta informacja została zaczerpnięta z rękopisu książki.
- König, Friedrich: Illustrierte Geschichte der Luftfahrt und der Kriegsflieger 1910-1945, Rastatt 1988, s. 42.
- Ries, Karl/ Dierich, Wolfgang: Fliegerhorste und Einsatzhöfen der Luftwaffe, Stuttgart 1993, s. 31.
- Ries, Karl: Deutsche Flugzeugführerschulen und ihre Maschinen, Stuttgart 1988, s. 89.
- Schneider, H.-G.: Für viele unvergesslich: ein Zeppelinrundflug; w: Märkische Oderzeitung 19.7.1994.
- Adressbuch für Frankfurt an der Oder 1914, Rückblick auf 1913. Stadtarchiv Frankfurt (Oder).
- Adressbuch für Frankfurt an der Oder 1929 i 1931 pod hasłem Fliegerhorst. Stadtarchiv Frankfurt (Oder).
- Frankfurter Oder-Zeitung z 19.08.1911. Stadtarchiv Frankfurt (Oder).
- Frankfurter Oder-Zeitung z 22.07.1929. Stadtarchiv Frankfurt (Oder).
- Geschichte des Leib-Grenadier-Regiments König Friedrich Wilhelm III. (1. Brandenburgischen) Nr. 8, Berlin 1908.
- Messtischblatt 3653, Berichtigungsstand 1922/1923.
- Messtischblatt 3653, Berichtigungsstand 1929.
