Czy na terenie Słubic zrealizowano projekt któregoś ze znaczących w skali ponadregionalnej specjalistów architektury krajobrazu? A jednak! Zielone oblicze ul. Sportowej zaplanował Wilhelm Hirsch – prezydent honorowy Zrzeszenia Niemieckich Architektów Krajobrazu, nagrodzony Odznaką Arendsa. Jego projekty zrealizowano nie tylko w przedwojennych Słubicach, ale i Dreźnie, Wiesbaden czy Koblencji.

Poniżej przeczytać można szczegóły życia i dorobku zawodowego F.W. Hirscha (1887-1957). To pierwsze tak obszerne opracowanie na temat tego zasłużonego architekta krajobrazu, którego projekt zieleni przy ul. Sportowej (wówczas Friedrich-Ludwig-Jahn-Weg) udało się zrealizować administracji miejskiej w 1926 r.

Młodość i wykształcenie

Friedrich Wilhelm Hirsch przyszedł na świat 2 albo 11 czerwca 1887 r. w Bierstadt pod Wiesbaden (obecnie integralna część miasta). Datę 2 czerwca podaje leksykon biograficzny „Grüne Biographien” (strona 150), zaś 11 czerwca - niemieckojęzyczna Wikipedia. W latach 1903-1904 ukończył przyuczenie do przyszłego zawodu w zakładzie budowy ogrodów, należącym do swojego ojca, członka Niemieckiego Stowarzyszenia Sztuki Ogrodowej (niem. Deutsche Gesellschaft für Gartenkunst, w skrócie DGfG).

W 1905 r. pobierał nauki w renomowanej szkole Baumschule von J. Timm & Co. w Elmshorn koło Hamburga, po czym wyruszył w ekspedycję naukową po Niemczech i północnej Francji. Studiował w Królewskiej Szkole Ogrodniczej (niem. Königliche Gärtner-Lehranstalt) w Berlinie-Dahlem, powstałej już w 1823 r. i funkcjonującej do dzisiaj jako „Beuth Hochschule für Technik Berlin”.

Ryc. 1. Królewska Szkoła Ogrodnicza w Berlinie-Dahlem. To m.in. tutaj nauki pobierał F.W. Hirsch.



Od 1 marca do 1 lipca 1906 r. pomocnik w szkółce leśnej Bernarda w Orléans. W okresie od października 1906 do września 1907 r. odbył ekspedycje naukowe w Górach Harzu, Saksonii, Danii i południowej Szwecji.

Od 1 października 1907 do 1 października 1908 r. odbył roczną służbę wojskową w 80 Pułku Fizylierów im. von Gerdsdorffa (1 Heskim), stacjonującym w Wiesbaden.

Pod koniec 1908 r. znalazł zatrudnienie zakładzie swojego ojca, zaś w 1912 r. oficjalnie otrzymał uprawnienia zawodowe jako architekt ogrodów i krajobrazu (niem. Garten- und Landschaftsarchitekt).

1 stycznia 1913 r. razem z bratem przejął prowadzenie zakładu ojca. Przez wiele lat pracował w Wiesbaden-Aukamm. Pierwsze poważne publikacje w periodyku branżowym „Gartenkunst” poświęcił Polsce, tzn. polskim krajobrazom i ogrodom (Gartenkunst nr 29 z 1916 r.) oraz cmentarzom wojennym w Polsce (Gartenkunst nr 31 z 1918 r.).

Działalność zawodowa w okresie Republiki Weimarskiej

W 1923 r. wygrał konkurs na zagospodarowanie placu Anger we Frankfurcie nad Odrą, w południowej dzielnicy tego miasta, tj. Przedmieście Gubeńskie (niem. Gubener Vorstadt). Jego projekt opierał się na wyraźnie geometrycznych figurach wzorem ogrodów francuskich. Dzisiejszy kształt parku ukończony w 1924 r. wyznacza układ elementów żywopłotu, stożkowo przycięte barwinki i pudełkowo (kanciasto) przycięte lipy.

Według informacji, do których dotarli m.in. Eckard Reiß z Towarzystwa Historycznego we Frankfurcie nad Odrą oraz Michael Langhammer – dziennikarz obywatelski z bezpłatnego periodyku „Wir im Quartier”, F.W. Hirsch miał kluczowy udział w zaplanowaniu zieleni przy obiektach Stadionu Wschodniomarchijskiego w prawobrzeżnej części Frankfurtu nad Odrą, obecnie w Słubicach.

Cytat z książki „Sportgeschichte” wydanej w okresie NRD: "Eine weitere wichtige Entscheidung gab es am 18. August 1926 über die Gesamtgestaltung des Geländes zwischen Rotvorwerk (OGELA-Platz) und Kleistturm nach einem Plan des Wiesbadener Gartenarchitekten Hirsch".

Wynika z tego, że 18 sierpnia 1926 r. władze Frankfurtu nad Odrą (wraz z miejskim radcą budowlanym/architektem miejskim Otto Morgenschweisem) podjęły ważną decyzję o realizacji projektu F.W. Hirscha w sprawie zagospodarowania zieleni pomiędzy tzw. polami OGELA a wieżą widokową Kleista, wzniesioną w latach 1891-1892. Chodzi o teren boisk bocznych przy Stadionie Wschodniomarchijskim (niem. Ostmarkstadion) jak i zieleń przystadionową.

Ryc. 2. Projekt ogrodu domowego na wystawę jubileuszowych targów Gartenschönheit w Dreźnie w 1926 r. Źródło: Gröning, G./ Wolsche-Bulmahn, J.: Grüne Biographien. Biographisches Handbuch zur Landschaftsarchitektur des 20. Jahrhunderts in Deutschland, s. 150.


W dniach 27 do 31 lipca 1927 r. F.W. Hirsch wchodził w skład oficjalnej delegacji wizytującej niemieckie groby wojenne we Flandrii celem wypracowania zasad ich urządzenia przestrzennego włącznie z zielonym otoczeniem. Oprócz niego byli tam: prof. Franz Seeck (1874-1944; architekt z Kunstausschuss für Kriegsgräberfragen), Richter (radca rządowy i budowlany w Ämtlicher Deutscher Gräberdienst), architekt Nestler, kanclerz Hirschfeld (Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Berlinie), a także niderlandzki architekt Jos Ritzen (1896-1961). Efektem wyprawy były szkice F.W. Hirscha wraz z jego autorskim doborem roślin, który w życie wprowadzić miał Jos Ritzen pod ścisłym nadzorem strony niemieckiej.

W 1930 r. zaprojektował i zrealizował wielki plan zazielenienia Drezna.


W latach 1931-1933 F.W. Hirsch był ostatnim przewodniczącym Zrzeszenia Niemieckich Architektów Krajobrazu (niem. Verband deutscher Gartenarchitekten, VDG, powst. w 1914 r.), czyli osobą wpływową i szanowaną w swojej branży na skalę ogólnokrajową.

Ryc. 3. Projekt pomnika honorowego Rzeszy. Źródło: Deutsche Bauzeitung z 01.06.1932, s. 444.



W latach 1932-1933 w Wiesbaden powstał basen otwarty „Opelbad” wraz z zielonym otoczeniem, a fundatorem tej inwestycji został Wilhelm von Opel (1871-1948). Wśród projektantów kompleksu „Opelbad” oprócz F.W. Hirscha byli również: pochodzący z Wiednia architekt Franz Schuster oraz Edmund Fabry (1892-1939). Zespół obiektów współtworzonych przez F.W. Hirscha została uznany za zabytek na podstawie ustawy o ochronie zabytków kraju związkowego Hesja (niem. Hessissches Denkmalschutzgesetz).


W 1932 r. wspólnie z Edmundem Fabry na terenie peronów dworca kolejowego Taunusbahnhof w Wiesbaden zrealizował park miejski im. Hugo Reisingera (niem. Reisinger-Anlagen). W 1937 r. również z Edmundem Fabry zrealizował kuluary parku im. Adama Herberta w Wiesbaden (niem. Wandelhalle in der Herbert-Anlage). Obecnie przestrzeń ta stanowi właściwie jeden park pod nazwą Herbert- und Reisinger-Anlagen, z czego imię Herberta nosi część północna, a Reisingera – część południowa.


F.W. Hirsch współpracował także z Arnoldem Henslerem (1891-1935), który w Reisinger-Anlagen stworzył pomnik nimfy wód lądowych (niem. Quellnymphe).

Ryc. 4. Projekt przebudowy dawnej stajni na potrzeby domu ogrodowego w Walencji. Źródło: Gröning, G./ Wolsche-Bulmahn, J.: Grüne Biographien. Biographisches Handbuch zur Landschaftsarchitektur des 20. Jahrhunderts in Deutschland, s. 150.


Likwidacja VDG

Pismem z 13 czerwca 1933 r. prezes F.W. Hirsch zwołał ostatnie walne zgromadzenie członków VDG na dni 31 lipca i 1 sierpnia tego samego roku. Pierwszy dzień spędzono w Hanowerze, a drugi na zamku Derneburg koło Hildesheim i w ruinach zamku Wohldenberg, gdzie dyskutowano o przyszłości Zrzeszenia.

Ostatecznie VDG kierowane przez F.W. Hirscha, podobnie jak Bund deutscher Gartenarchitekten (BDGA), stało się częścią Reichsverband des deutschen Gartenbaus, a tym samym też Reichsnährstand (RNS), tzn. organizacji rządowej, której celem była regulacja produkcji żywnościowej i tworzenie nowej polityki rolnej Niemiec.

Ryc. 5. Pismo F.W. Hirscha z 13.06.1933, w którym zaprasza na walne zgromadzenie członków Verband deutscher Gartenarchitekten w dniach 31.07.-01.08.1933.


Działalność zawodowa w okresie III Rzeszy

F.W. Hirsch został jednym z dwóch doradców kierownika grupy roboczej „Kształtowanie ogrodów, parków i cmentarzy” (niem. Garten-, Park- und Friedhofsgestaltung). Kierownikiem grupy pozostawał początkowo Gustav Allinger (1891-1974), a następnie Hermann Aldinger ze Stuttgartu (1895-1972), zaś drugim doradcą kierownika – Oswald Langerhans (1894-1960). F.W. Hirsch realizował wiele publicznych zleceń, wielokrotnie mając osobistą styczność z najwyższymi urzędnikami państwowymi.

Głównym architektem krajobrazu przy autostradach był Alwin Seifert (1890-1972) – pełnomocnik, następnie główny inspektor i wreszcie od 1940 r. ogólnokrajowy rzecznik architektury krajobrazu (niem. Reichslandschaftsanwalt). Na jego zlecenie w skład kierownictwa z każdej budów (niem. Oberste Bauleitung Kraftfahrtbahnen, OBK) wchodził również wykwalifikowany rzecznik architektury krajobrazu (niem. Landschaftsanwalt).
Wśród nich znalazło się wielu przyjaciół Alwina Seiferta, m.in. F.W. Hirsch (OBK Frankfurt am Main), a także Guido Erxleben (OBK Essen), Ludwig Schnitzlein (OBK München), Max Schwarz (OBK Altona), czy Carl Siegloch (OBK Stuttgart).

F.W. Hirsch i Breloer mieli na tyle duży autorytet, że kierownicy budów realnie liczyli się z ich fachowymi opiniami, ale inni rzecznicy architektury krajobrazu nierzadko raportowali o bataliach toczonych z budowlańcami, próbującymi marginalizować ich opinie przy podejmowaniu decyzji.
W kwietniu 1936 r. F.W. Hirsch został jednym z 29 doradców architektury krajobrazu w kwestii planowania zieleni przy autostradzie nr 2 na odcinku Magdeburg-Nahmitz (prace projektowe samej autostrady na całej trasie od Magdeburga do Berlina trwały od września 1933 do grudnia 1934 r.).

W 1938 r. F.W. Hirsch zaprojektował ukształtowanie zieleni przy węźle autostradowym „Frankfurter Kreuz” nieopodal lotniska we Frankfurcie nad Menem . Zarówno przed 1945 r., jak i po wojnie pozostawał głównym architektem zieleni przy autostradzie na odcinku Frankfurt nad Menem – Kolonia. Swoją fachową ekspertyzę w tym zakresie zrealizował przy współpracy z Heinrichem Wiepking-Jürgesmannem (1891-1973), czołowym planistą przestrzennym tego okresu.

Ryc. 6. Plan F.W. Hirscha w sprawie zazielenienia węzła autostradowego, znanego jako „Frankfurter Kreuz” nieopodal lotniska we Frankfurcie nad Menem (1938).



16 marca 1939 r. wydano zgodę na plany przebudowy i modernizacji ogrodów miejskich Rheinanlagen w Koblencji według projektu F.W. Hirscha. Inwestycja była inicjatywą nadburmistrza Otto Wittgena, opiewała na 300 tys. reichsmarek i została podzielona na osiem odcinków między dźwigiem reńskim Pegelhaus z lat 1609-1611 a Łabędzim Stawem (niem. Schwanenteich).

Pozytywna weryfikacja po zakończeniu II wojny światowej

F.W. Hirsch pozytywnie przeszedł weryfikację antynazistowską po zakończeniu II wojny światowej. Nie należał do NSDAP i w przeciwieństwie do przypadku A. Seiferta, czy O. Langerhansa jego kariera nie załamała się, a wręcz rozwijała się dalej, czego ukoronowaniem było przewodniczenie BDGA, prezesura honorowa i Odznaka Arendsa, o czym więcej poniżej.

Działalność zawodowa w okresie powojennym

Po wojnie kierownictwo Sonderausschuss zur Bepflanzung der Autobahn po Alwinie Seifercie przejął właśnie F.W. Hirsch, choć rola architektów krajobrazu była ewidentnie marginalizowana i nie wyznaczano już rzecznika architektury krajobrazu dla każdej z budów. W 1947 r. Seifert podjął starania o przywrócenie korzystnego stanu rzeczy, deklarując gotowość objęcia urzędu Bundeslandschaftsanwalta, a na rzeczników przy poszczególnych budowach rekomendując swoich dawnych współpracowników, tj. F.W. Hirsch, Guido Erxleben, Oswald Langerhans, Max Müller, Ludwig Roemer, Max K. Schwarz i Walter Steinle. Nadzieje Seiferta okazały się jednak płonne.

Mimo nieprzywrócenia urzędu Landschaftsanwaltów F.W. Hirschowi udało się zdobyć zlecenia na zaplanowanie zieleni przy autostradach w rejonie Wiesbaden, Baden-Baden, Aachen oraz w kierunku Wuppertal.

19 czerwca 1948 r. w Hanowerze reaktywowano stowarzyszenie niemieckich architektów zieleni – Bund Deutscher Gartenarchitekten (BDGA), którego tradycje sięgały 1913 r., a który to w 1972 r. został przemianowany na (BDLA). F.W. Hirsch był jednym z członków pomagających w powojennej reaktywacji stowarzyszenia, w latach 1951-1953 przewodniczącym, a od 1954 r. - prezydentem honorowym BDGA.

Ryc. 7. Plan F.W. Hirscha z 1951 r. na zazielenienie jednego z odcinków autostrady Frankfurt nad Menem - Kolonia.



W sierpniu 1955 r. F.W. Hirsch otrzymał Odznakę im. Georga Arendsa (niem. Georg-Arends-Plakette) – prestiżowe odznaczenie przyznawane przez Zentralverband Gartenbau e.V. (w skrócie ZVG) za wybitne zasługi w dziedzinie architektury ogrodowej.

Epilog

Friedrich Wilhelm Hirsch zmarł 16 listopada 1957 r. w Wiesbaden i został pochowany na cmentarzu w Wiesbaden-Bierstadt.

Jego wnuk stryjeczny Wolf-Dieter Hirsch, zamieszkały w Niedernhausen, jest prezesem Niemieckiego Stowarzyszenia Sztuki Ogrodowej i Kultury Krajobrazu (niem. Deutsche Gesellschaft für Gartenkunst und Landschaftskultur, w skrócie DGGL), zarządu okręgowego w kraju związkowym Hesja.

Nazwisko F.W. Hirscha pojawia się w licznych publikacjach literatury fachowej, m.in.:

• „Zentralblatt der Bauverwaltung vereinigt mit Zeitschrift für Bauwesen” Nr 26 wyd. 24.06.1931 w Berlinie, s. 402;
• „Deutsche Bauzeitung” z 01.06.1932, s. 441-442, 444-445, a to z powodu wykonania jednego z nagrodzonych projektów na pomnik honorowy Rzeszy (niem. Reichsehrendenkmal) wraz zielonym otoczeniem;
• kwartalnik "Gartenbau im Reich" styczeń-marzec 1944;
• „Baumeister – Zeintrschrift für Baukultur und Bautechnik” 6/1950 pod red. Dr. Rudolfa Pfistera.

Publikacje Friedricha Wilhelma Hirscha

• Fahrten durch Polen, seine Landschaften und Gärten (Gartenkunst nr 29, 1916, s. 139).
• Kriegerfriedhöfe in Polen (Gartenkunst nr 31, 1918, s. s. 30-33).
• Verband deutscher Gartenarchitekten. Bericht über Jahresversammlung 1929 in Duisburg (Gartenkunst nr 42, 1929, s. 138-139).
• Gartenterrase am Hause (Gartenschönheit nr 11, 1930, 1, 13).
• Eine Parkbrücke (Gartenschönheit nr 11, 1930, s. 3, 59).
• Wie aus einem alten Stallgebäude ein neuzeitliches Gartenhaus wurde (Gartenschönheit nr 11, s. 3, 59).
• Der Gartenraum und sein Baustoff: Die Pflanze (Gartenkunst nr 44, 1931, s. 83-89).
• Produktive Grünanlagen (Gartenkunst nr 44, 1931, s. 171-173).
• Einführung in die Gartenbau-Ausstellung Darmstadt 1935 (Gartenkunst nr 48, 1935, s. 38-39).
• Autobahnen in der Rhein-Main-Landschaft (Gartenkunst nr 48, 1935, s. 137-138).
• Hausgärten (Gartenkunst nr 52, 1939, s. 14-15).
• Der zukünftige Pflanzenbedarf (Gartenbauwirtschaft nr 57, 1940, 13, 3).
• Sicherheitspflanzungen an der Autobahn (Garten + Landschaft nr 62, 1952, 2, 3).
• Zur Bundesgartenschau Kassel 1955 (Garten + Landschaft nr 65, 1955, 10, 4).
• Öffentlicher Erholungsart (Garten + Landschaft nr 68, 1958, 6, 153).

Bibliografia

• Franke, Nils M. Dr.: Die Geschichte des Naturschutzes in Hessen, Hessisches Ministerium für Umwelt, Energie, Landwirtschaft und Verbraucherschutz, Wiesbaden 2013, ISBN 978-3-89724-359-0.
• Freytag, Annette/ Van Driessche Thomas: Die deutschen Soldatenfriedhöfe des Ersten Weltkriegs in Flandern, w: Relicta 7 (2011), 163-238.
• Gröning, Gert/ Wolsche-Bulmahn, Joachim: Grüne Biographien. Biographisches Handbuch zur Landschaftsarchitektur des 20. Jahrhunderts in Deutschland, Patzer Verlag, Berlin 1997, s. 150-151.
• Reitsam, Charlotte Dr.-Ing.: Reichsautobahn im Spannungsfeld von Natur und Technik. Internationale und interdisziplinäre Verflechtungen, praca habilitacyjna na Wydziale Architektury Uniwersytetu Technicznego w Monachium, 2004.
• Valentien, Otto: Zeitgemässe Wohngärten: Eine Sammlung alter und neuer Hausgärten, F. Brückmann, 1932.

Chcesz dodać komentarz do artykułu? Zaloguj się lub zarejestruj swoje konto na portalu.