Pionierami oświaty na ziemi słubickiej byli nauczyciele przybyli z różnych regionów przedwojennej Polski - z Mazowsza, Wielkopolski, ale i Kresów Wschodnich. Podczas II wojny światowej niektórzy z nich ryzykowali życiem, włączając się w prace tajnego nauczania. Warto poznać ich sylwetki.
Maria Bajko (1926-1992)
Maria Bajko z domu Wardziak urodziła się 19 lipca 1926 r. prawdopodobnie w Warszawie jako córka Stanisława i Anieli Wardziaków.
Miała co najmniej troje rodzeństwa, tj.: Franciszka „Krystyna” Witczak (1920-1984), Alfreda Zróbecka (1929-1979) oraz Bogdan Wardziak (1930-1977), wszyscy troje zmarli w wyniku chorób nowotworowych.
W czasie II wojny światowej z narażeniem życia swojego i swojej rodziny włączyła się w prace konspiracyjne Polskiego Państwa Podziemnego. W strukturach Tajnej Organizacji Nauczycielskiej prowadziła tajne nauczanie.
Po zakończeniu II wojny światowej zamieszkała na ziemi słubickiej i była jedną z pionierek powojennej oświaty w obwodzie rypińskim, przemianowanym później na powiat słubicki. Od 1946 r. pracowała w Szkole Powszchnej w Górzycy, w 1950 r. przemianowanej na Szkołę Podstawową w Górzycy. Była też druhną Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP).
Zmarła 26 września 1992 r. w wieku 66 lat, prawdopodobnie w Górzycy. Została pochowana na cmentarzu komunalnym przy ul. Rzepińskiej w Górzycy (sektor I, rząd 11, miejsce 12). W tym samym grobowcu spoczywa jej matka Aniela Wardziak (1900-1991).
Eugenia Degórska (1909-1969)
Eugenia Degórska z domu Beess urodziła się 13 listopada 1909 r. jako córka Jana i Marii Beess (B. to jeden z rodów śląskiej arystokracji, pieczętującej się herbem Bes).
W czasie II wojny światowej z narażeniem życia swojego i swojej rodziny włączyła się w prace konspiracyjne Polskiego Państwa Podziemnego. Uczestniczka powstania warszawskiego, a w strukturach Tajnej Organizacji Nauczycielskiej prowadziła tajne nauczanie.
Po zakończeniu II wojny światowej zamieszkała w Słubicach i była jedną z pionierek powojennej oświaty w mieście. Pracowała w Szkole Podstawowej przy ul. Wojska Polskiego 1 w Słubicach.
Zmarła 10 stycznia 1969 r. w wieku 60 lat, prawdopodobnie w Słubicach i pochowana na cmentarzu komunalnym przy ul. Sportowej 2 w Słubicach (sektor 6, rząd 11, miejsce 29).
W tym samym grobowcu spoczywa jeszcze jej matka - Maria Beess (1884-1968), jest też symboliczna tabliczka poświęcona jej ojcu - Janowi Beess (1883-1951).
Zygmunt Kownas (1900-1970)
Zygmunt Leander Kownas urodził się 27 lutego 1900 r. w Radomiu jako syn Józefa (1864-1936) i Heleny z domu Saskiej (1872-1943).
Jego krótki wywód genealogiczny przedstawia się następująco: wiadomo że, oboje rodzice żyli i umarli w Radomiu. Miał 9 rodzeństwa, tj. m.in. Władysław Piotr Kownas, Stefan Apoloniusz Kownas (botanik, również uczestnik konspiracji), Kazimierz Aleksander Kownas (kierownik Spółdzielni Ogrodniczej w Kalwarii Zebrzydowskiej), czy Irena Małgorzata Kowalska (urzędniczka w Warszawie).
Szczegółowym drzewem genealogicznym Kownasów w serwisie Geni.com administruje Andrzej Władysław Bieganowski (https://www.geni.com/people/Zygmunt-Leander-Kownas/6000000026647446738, dostęp 07.01.2022).
W okresie II wojny światowej Zygmunt Kownas z narażeniem życia swojego i swojej rodziny włączył się w prace konspiracyjne Polskiego Państwa Podziemnego, tj. w strukturach Tajniej Organizacji Nauczycielskiej prowadził tajne nauczanie w Świsłoczy na Grodzieńszczyznie.
Po II wojnie światowej wieloletni nauczyciel matematyki w Liceum Ogólnokształcącym w Rzepinie (uczył m.in. Michała Kisielewicza, późniejszego rektora Uniwersytetu Zielonogórskiego). Członek zwyczajny Koła ZBOWiD w Rzepinie.
Miał córkę Helenę po mężu Lipnicką, która poślubiła Jana Lipnickiego (22.06.1938-29.09.1984) i doczekała się z nim dwojga dzieci, m.in. syna Dariusza Lipnickiego (11.12.1965-20.02.1998).
Zmarł 11 grudnia 1970 r., prawdopodobnie w Rzepinie. Został pochowany na cmentarzu komunalnym przy ul. Słowackiego 4 w Rzepinie (sektor 1, rząd 7, miejsce 11). W tym samym grobie spoczywają jeszcze żona weterana Jadwiga Kownas (26.11.1906-27.09.1970) oraz Dariusz Lipnicki (1965-1998), czyli wnuk Kownasów.
Stan zachowania pomnika nagrobnego należy uznać za bardzo dobry. Rodzaj kamienia pozostaje nieznany, prawdopodobnie granit. Kamień barwy jasnoszarej, napisy i krzyż - klejone barwy złotej.
Po obu stronach płyty pionowej inskrypcyjnej wznosi się kolumna gładka bez żłobień, klasycyzująca w stylu przypominającym porządek toskański. Obie kolumny dźwigają gładki detal architektoniczny typu tympanon, na nim widnieje przyklejona płaskorzeźba z głową Jezusa w koronie cierniowej.
Brak rabaty kwiatowej, brak medalionów z fotografiami zmarłych, brak dodatkowych elementów rzeźbionych.
Maria Kwaśniewska (1900-1984)
Maria Kwaśniewska urodziła się 31 lipca 1900 r. W czasie II wojny światowej z narażeniem życia swojego i swojej rodziny włączyła się w prace konspiracyjne Polskiego Państwa Podziemnego. W strukturach Tajnej Organizacji Nauczycielskiej prowadziła tajne nauczanie.
Po zakończeniu II wojny światowej zamieszkała na ziemi słubickiej i była jedną z pionierek powojennej oświaty w obwodzie rypińskim, przemianowanym później na powiat słubicki. Przez wiele lat pracowała w Szkole Podstawowej w Górzycy.
Zmarła 23 czerwca 1984 r. w wieku 84 lat, prawdopodobnie w Słubicach. Została pochowana na cmentarzu komunalnym w Słubicach w sektorze 13, rząd 5, miejsce 21. W tym samym grobowcu nie ma innych pochowanych.
Stan zachowania jego pomnika nagrobnego należy uznać za dobry. Ten został wykonany z lastryko barwy jasnoszarej. Płyta inskrypcyjna barwy czarnej jest wykonana z marblitu, zaś jej szare inskrypcje uległy częściowemu zatarciu. Brak medalionu z fotografią pochowanej, poza górującym nad tablicą inskrypcyjną krzyżem brak innych elementów rzeźbionych.
Grób Marii Kwaśniewskiej na cmentarzu komunalnym w Słubicach. Fot. Roland Semik (07.01.2022).
Podsumowanie
Zarówno Maria Bajko jak i Maria Kwaśniewska wielokrotnie wzmiankowane są w pracy dyplomowej Marka Bajko, zdaje się wnuka Marii Bajko (?). Praca ta nosi tytuł "Życie kulturalno-oświatowe w Górzycy w latach 1945-1988" (Państwowe Zaoczne Studium Oświaty i Kultury w Warszawie - Międzywojewódzki Ośrodek Dydaktyczny w Poznaniu).
Obrazu całości dopełnić mogą oczywiście ciekawe życiorysy innych słubickich nauczycieli, tj. Józefa Doniec (w czasie wojny osadzona w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu), czy Józef Mager (absolwent przedwojennego seminarium nauczycielskiego, żołnierz Armii Krajowej, pierwszy dyrektor Szkoły Podstawowej nr 1 w Słubicach).
Jednocześnie warto wspomnieć, że we wrześniu 2021 r. Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Szczecinie wszczął postępowania o ochronę prawną grobów Marii Bajko, Eugenii Degórskiej, Zygmunta Kownasa i Marii Kwaśniewskiej, tzn. o wpisanie ich grobów do tzw. ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski, a to ze względu na ich zaangażowanie w tajne nauczanie okresu okupacji. Archiwalna kwerenda w sprawie słubickich nauczycieli może potrwać od kilku do kilkunastu miesięcy.
Roland Semik
