Poza dokumentami, mapami, książkami czy relacjami ustnymi istotnym źródłem o historii lokalnej pozostają zdjęcia, zarówno te lotnicze jak i klasyczne. Na ich podstawie możemy prześledzić m.in. powojenne zmiany na cmentarzu żydowskim w Słubicach i lokalizację dawnego wejścia głównego na tę zabytkową nekropolię.
A wszystko to dzięki uprzejmości Eckarda Reißa, członka Towarzystwa Historycznego we Frankfurcie nad Odrą i autora polsko-niemieckiej monografii „Makom tow” o historii słubickiego „bejt olam”. Oto dziesięć ciekawych, niepublikowanych dotąd fotografii z jego prywatnego archiwum (ponowne wykorzystanie grafik w innych miejscach surowo zabronione).
Zdjęcia lotnicze
Pierwsze znane nam zdjęcie lotnicze, ukazujące zabytkowy cmentarz żydowski przy ul. Transportowej, pochodzi z pierwszej połowy 1945 r., jeszcze sprzed zakończenia wojny.
Doskonale widać było jeszcze: zarys dawnego ogrodzenia, trzy sektory (ten najstarszy, północno-zachodni użytkowany do 1867 r., drugi w części centralnej użytkowany w latach 1868-1940. i najmłodszy, trzeci w części południowej z lat 1940-1945). W południowo-zachodniej części pierwszego sektora widać mały prostokąt, był to zachowany w doskonałym stanie dom ogrodnika Otto Billerbecka, czyli okolice dzisiejszej furtki wejściowej. Dodatkowo widać niezarośnięte jeszcze dwie ścieżki prowadzące do „bejt tahara”, czyli neoromańskiego domu przedpogrzebowego, zbombardowanego w lutym 1944 r. przez brytyjskie siły powietrzne Royal Air Force.
U zbiegu ul. Transportowej i Szosy Rzepińskiej (obecnie ul. Kunowickiej) oraz w północno-wschodnim sąsiedztwie cmentarza, czyli za grobami samobójców, zaskakiwać może bardzo skromne zadrzewienie terenu. Kolejne fotografie pokażą naturalne zalesienie tego areału dzięki tzw. samosiejkom, m.in. dębom i robiniom akacjowym.
Ryc. 1. Zdjęcie lotnicze cmentarza żydowskiego przy ul. Transportowej w Słubicach (1945). Źródło: archiwum prywatne Eckarda Reißa.
Na zdjęciu lotniczym z 2002 r. widać budynek Gościńca Staropolskiego, wzniesionego w latach 70. XX w., działającego później jako klub nocny „Eden” wraz z rozległym parkingiem. W północno-wschodnim sąsiedztwie cmentarza teren uległ całkowitemu zadrzewieniu.
Ryc. 2. Zdjęcie lotnicze cmentarza żydowskiego przy ul. Transportowej w Słubicach (2002). Źródło: archiwum prywatne Eckarda Reißa.
Na zdjęciu lotniczym z 2005 r. budynek klubu nocnego „Eden” jest już wyburzony do poziomu posadzek.
Ryc. 3. (2005). Zdjęcie lotnicze cmentarza żydowskiego przy ul. Transportowej w Słubicach Źródło: archiwum prywatne Eckarda Reißa.
Na zdjęciu lotniczym z 2010 r. spostrzec można efekt zaawansowanych prac porządkowych, m.in. znaczące przerzedzenie roślinności w zachodniej części cmentarza, uporządkowanie tegoż terenu pod opieką stowarzyszenia „Atra Kadisha” z Jerozolimy oraz przenosiny we właściwe historycznie miejsce macew rabinów Zacharji Medla z Podhajców, Josepha Teomima ze Szczerca i Jehudy Lejba Margaliota z Płocka. Rozkradzioną część czarnego ogrodzenia z 1988 r. Fundacji Nissenbaumów zastąpiło szaro-srebrne ogrodzenie z 2008 r.
Ryc. 4. Zdjęcie lotnicze cmentarza żydowskiego przy ul. Transportowej w Słubicach (2010). Źródło: archiwum prywatne Eckarda Reißa.
Zdjęcie lotnicze z 2019 r. dowodzi, jak szybko posuwa się wegetacja cmentarnej roślinności. Rośliny przycięte lub całkiem wycięte nieco ponad 10 lat wcześniej, zaczęły odrastać ze wzmożoną siłą.
Ryc. 5. Zdjęcie lotnicze cmentarza żydowskiego przy ul. Transportowej w Słubicach (2019). Źródło: archiwum prywatne Eckarda Reißa.
Macewy trzech rabinów Frankfurtu nad Odrą
Nowe macewy trzech najważniejszych rabinów Frankfurt nad Odrą zostały wykonane w m. Nyíregyháza we wschodnich Węgrzech w 2003 r. i postawione w Słubicach w 2004 r. w przypuszczalnej lokalizacji historyczych kwater. Dzięki późniejszym, profesjonalnym pracom badawczym „Atra Kadisha” udało się ustalić prawidłowe położenie ówczesnych grobów, a trzy nowe macewy przesunięto trzy przęsła w prawo i kilka metrów w głąb całej nekropolii.
Ryc. 6. Błędna lokalizacja trzech macew z 2004 r. oraz ich poprawiona lokalizacja z 2008 r.(04.05.2008). Fot. Eckard Reiß.
Dawne wejście główne
Dawne wejście główne do drugiego sektora i całego cmentarza znajdowało się w innym miejscu niż dzisiejsza furtka wejściowa, a mianowicie kilkanaście metrów dalej na południe w kierunku torów kolejowych. Była to wysoka brama z czerwonej cegły usadowiona na podmurówce z naturalnych kamieni polnych, wzbogacona kamienną umywalką do rytualnego mycia rąk (hebr. „netilat jadaim” zgodnie z tzw. czwartym przykazaniem rabinicznym).
Pozostała część ogrodzenia w drugim sektorze była wykonana z cegły żółtej, wyprodukowanej w zakładach ceglanych w Kunowicach. Różnica koloru cegieł dostrzegalna jest po opadnięciu liści, czyli w okresie od późnej jesieni do wczesnej wiosny.
Ryc. 7. Miejsce dawnej bramy głównej, wykonanej niegdyś z czerwonej cegły, prowadzącej na drugi sektor cmentarza i dalej do neoromańskiego domu przedpogrzebowego. Nieopodal jego fundamentów stoi teraz pamiątkowy obelisk z 1999 r. (04.05.2008). Fot. Eckard Reiß.
Ryc. 8. Miejsce dawnej bramy głównej widziane od strony cmentarza – perspektywa szeroka (13.02.2014). Fot. Eckard Reiß.
Ryc. 9. Miejsce dawnej bramy głównej widziane od strony cmentarza – perspektywa zwężona (13.02.2014). Fot. Eckard Reiß.
Ryc. 10. Miejsce dawnej bramy głównej widziane od strony cmentarza – przy zbliżeniu (13.02.2014). Fot. Eckard Reiß, Towarzystwo Historyczne we Frankfurcie nad Odrą.
---
Roland Semik
społeczny opiekun zabytków powiatu słubickiego
