TEMAT:

Żebractwo stare jak świat
Żebractwo jest zjawiskiem, które towarzyszy ludzkości od tysiącleci. Na początku spotykało się z różną reakcją społeczeństwa. Z jednej strony starożytny rzymski pisarz Plaut, ustami bohatera jednego ze swoich dzieł mówił: „Dawać żebrakowi to wyświadczać jemu i sobie złą przysługę”. Z drugiej jednak strony jeden z mieszkańców Cotiaeum na napisie nagrobnym został scharakteryzowany jako ten, który wspomagał żebraków z powodu swej pobożności.
W starożytności, z uwagi na rozwój chrześcijaństwa, a więc religii, która kładzie nacisk na niesienie pomocy potrzebujących, żebracy coraz częściej spotykali się z akceptacją społeczeństwa, a także z pomocą z jego strony.

Żebractwo – zajęcie nie tylko dla ubogich
Żebractwo jest powszechne również w dzisiejszych czasach. Oprócz osób, które zwracają się z prośbą o pomoc z powodu fatalnej sytuacji materialnej, żebractwem trudnią się jednak także te osoby, która nie mogą narzekać na brak środków do życia.
Podstawowym przepisem polskiego systemu prawnego dotyczącym żebractwa
jest art. 58 Kodeksu wykroczeń z dnia 20 maja 1971 r., który w § 1 stanowi, że kto, mając środki egzystencji lub będąc zdolny do pracy, żebrze w miejscu publicznym, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1500 złotych albo karze nagany. Natomiast § 2 przewiduje, że kto żebrze w miejscu publicznym w sposób natarczywy lub oszukańczy, podlega karze aresztu albo ograniczenia wolności. Przedmiotem ochrony art. 58 Kodeksu wykroczeń jest porządek w miejscach publicznych i spokój korzystających z nich osób, czyli przebywających na ulicach, placach, parkach, skwerach, parkingach oraz innych miejscach powszechnie dostępnych. Miejscem publicznym jest bowiem miejsce dostępne dla nieograniczonej liczby
osób, do którego dostęp może mieć każda osoba bez jakichkolwiek ograniczeń. Miejscami takimi są także te, które wymagają posiadania np. biletu – autobus, tramwaj, stadion. Nie popełnia więc wykroczenia z art. 58 Kodeksu wykroczeń żebrzący w miejscu niemającym charakteru publicznego, w szczególności na własnej posesji.
Aby popełnić wykroczenie z art. 58 § 1 Kodeksu wykroczeń musi zaistnieć przynajmniej jednej z przesłanek: osoba żebrząca posiada środki egzystencji lub jest zdolna do pracy. Posiadanie środków egzystencji ma charakter ocenny.
Aby pociągnąć osobę do odpowiedzialności karnej konieczne jest ustalenie nie tylko, czy sprawca ma jakiekolwiek środki egzystencji, ale także czy są one dla niego i ewentualnie dla jego rodziny wystarczające dla zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych (zakup żywności, ubrań i leków, opłaty czynszowe za mieszkanie, etc.). Środki te mogą pochodzić z wynagrodzenia za pracę, emerytury, renty czy zasiłków socjalnych, ważne by zapewniały osobie i jej najbliższym funkcjonowanie na co najmniej podstawowym poziomie.
Problematyczna jest także kwestia bycia zdolnym do pracy. O osobie można powiedzieć, że jest zdolna do pracy, gdy może podjąć i wykonywać pracę bez uszczerbku dla swojego zdrowia, a tym samym zapewnić sobie środki do życia. Jednocześnie, nie ma wpływu na odpowiedzialność karną osoby żebrzącej to, że w obecnej rzeczywistości gospodarczej często zdobycie zatrudnienia przez osobę chcącą je podjąć jest trudne. Okoliczności tej nie uwzględnia bowiem przepis art. 58 § 1 Kodeksu wykroczeń. Oznacza to, że w sytuacji, gdy osoba żebrząca jest zdolna do pracy, a mimo to nie może jej znaleźć, to może być ukarana na podstawie tego przepisu.

Żebranie stanie się legalne?
Ukaranie za wykroczenie z art. 58 § 1 Kodeksu wykroczeń osób, które są zdolne
do pracy, ale nie mogą jej znaleźć i decydują się na żebranie, przy znacznym poziomie bezrobocia, budzi poczucie niesprawiedliwości i wielu prawników oczekuje zmiany tego przepisu.
Dalej poszedł Rzecznik Praw Obywatelskich, który zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości z wniosek o zainicjowanie odpowiednich kroków celem usunięcia z Kodeksu wykroczeń art. 58 § 1. Jego zdaniem przepis ten jest zbędny i jest pozostałością z systemu prawnego PRL. Powyższy przepis został wprowadzony do polskiego porządku prawnego wraz z wejściem w życie Kodeksu wykroczeń w 1971 r. i od tego czasu nie był nigdy nowelizowany. Rzecznik Praw Obywatelskich podkreśla, że obowiązywanie tego przepisu było uzasadnione zasadą wypływającą
z Konstytucji z 1952 r., która stanowiła, że praca jest prawem, obowiązkiem i sprawą honoru każdego obywatela. Obecnie obowiązująca Konstytucji RP nie zawiera postanowień wprowadzających obowiązek świadczenia pracy przez każdą osobę.

Sposób natarczywy czy oszukańczy
Typem kwalifikowanym wykroczenia, a więc zagrożonym surowszą sankcją jest żebranie w miejscu publicznym w sposób natarczywy lub oszukańczy.
Natarczywość oznacza żądanie czegoś w sposób natrętny, narzucanie się w sposób nacechowany agresją, nieustępliwy, co może objawiać się w ponawianiu żądania jałmużny, wielokrotnym nagabywaniu przechodniów, obrzucaniu potencjalnych darczyńców obraźliwymi słowami lub kierowaniu w ich stronę gróźb w razie niespełnienia żądania osoby żebrzącej, chwytaniu za ubranie, za ręce, uniemożliwianie przejścia przechodniom w celu skłonienia ich do ofiarowania jałmużny, jak też zachowywaniu się w inny podobny sposób. Natomiast żebranie
w sposób oszukańczy sprowadza się do wprowadzania drugiej osoby w błąd lub wyzyskania jej błędu dla własnej korzyści, co może polegać np. na symulowaniu choroby, udawaniu niepełnosprawności, podszywaniu się pod osobę wzbudzającą szczególne współczucie, jak zwłaszcza wdowę mającą na utrzymaniu dzieci, ofiarę zdarzenia losowego (pożaru, powodzi czy wichury).

Uliczni artyści nie są żebrakami
Większość prawników nie uważa za żebraków ulicznych artystów: grajków, tancerzy, malarzy, rzeźbiarzy czy mimów występujących za dobrowolną opłatą. Ich działalność wzbogaca walory miejsc, w których występują. Ze strony artysty mamy do czynienia ze świadczeniem wrażeń estetycznych, za które otrzymuje zapłatę, podobnie jak w przypadkach ulicznego rysowania portretów, rzeźbienia postaci przechodniów i innych podobnych zachowań. Tej samej funkcji nie spełnia za to odprowadzenie przez żebrzącego na miejsce wózka do przewożenia zakupów za drobną odpłatnością, ponieważ równowartość tych świadczeń jest tylko pozorna. Takie zachowanie uznać więc należy za żebractwo.

Skłanianie do żebrania
Art. 58 Kodeksu wykroczeń nie jest jedynym, który przewiduje odpowiedzialność
za czyn związany z żebractwem. Art. 104 tegoż Kodeksu przewiduje, że skłanianie
do żebrania małoletniego lub osoby bezradnej albo pozostającej w stosunku zależności od sprawcy lub oddanej pod jego opiekę podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.
Małoletnią jest osoba, która nie uzyskała pełnoletniości, a więc nie ukończyła 18 roku życia, a w przypadku kobiety, która osiągnęła 16 rok życia i za zgodą sądu rodzinnego zawarła związek małżeński, osobą małoletnią jest ta, która nie osiągnęła 16 roku życia. Osobą bezradną jest taka osoba, która ze względu na swoje właściwości fizyczne, jak na przykład podeszły wiek, niepełnosprawność, czy też poważną chorobę, jak też właściwości psychiczne, np. upośledzenie umysłowe, nie ma możliwości samodzielnego decydowania o swoim losie ani o zmianie swojego położenia. Stosunek zależności zachodzi wtedy, gdy pokrzywdzony nie jest zdolny przeciwstawiać się zachowaniu sprawcy i znosi je w obawie przed pogorszeniem swoich dotychczasowych warunków życiowych, jak np. utratą mieszkania czy wypowiedzenie umowy o pracę. W przypadku oddania pod opiekę sprawcy chodzi nie tylko o opiekę prawną, ale przypadki faktycznego sprawowania opieki, jak np. w relacji opieki nad dzieckiem przez sąsiadkę lub inną osobę poproszoną o to przez rodziców.

Żebracy mogą być przestępcami
Niektóre zachowania osób żebrzących mogą być kwalifikowane jako przestępstwa.
W przypadku, gdy natarczywość takich osób przybierze postać szarpania innej osoby, czy też przytrzymywania w celu zmuszenia do wsparcia, to osoba taka dopuszcza się naruszenia nietykalności cielesnej, a więc przestępstwa z art. 217 § 1 Kodeksu karnego zagrożonego karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Możliwe jest również popełnienie przez żebrzącego przestępstwa z art. 280 § 1 Kodeksu karnego, gdy osoba żebrząca spotykając się z odmową udzielenia jej jałmużny, wyrywa portfel z ręki osobie, do której się o nią zwróciła, jednocześnie popychając ją. Wówczas ma miejsce rozbój zagrożony karą pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Do wyobrażenia jest również taka sytuacja, w której osoba żebrząca na skutek odmowy dania jej datku znieważa inną osobę, czym realizuje przestępstwo z art. 216 § 1 Kodeksu karnego, za który grozi kara grzywny albo karą ograniczenia wolności.
Częstokroć przestępstwa popełnianie w związku z żebractwem są udziałem zorganizowanych grup przestępczych. Werbują one osoby i wyznaczają im dzienne limity kwot, które muszę wyżebrać. Nierzadko wykorzystują do tego procederu dzieci, zabierając je matkom i przydzielając je innym kobietom. Stosują wobec nich środki odurzające, substancje psychotropowe i leki uspokajające, przez co są one senne i nie sprzeciwiają się wielogodzinnemu żebraniu na ulicach miast niezależnie od warunków pogodowych.

Łukasz Rostankowski