TEMAT:

Faktem powszechnie znanym jest, iż poprzez instytucję ubezwłasnowolnienia pozbawia się osobę możliwości podejmowania jakichkolwiek czynności prawnych. Innymi słowy osoba ubezwłasnowolniona traci możliwość decydowania o swoim życiu. Nie ulega wątpliwości, że pojęcie ubezwłasnowolnienia nie budzi dobrych skojarzeń. Czemu zatem służy ta instytucja, czy jest potrzebna i kiedy można ją zastosować? Na te pytania postaram się Państwu odpowiedzieć w poniższym artykule.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami kodeksu cywilnego z chwilą ukończenia 13 roku życia nabywamy prawo do samodzielnego dokonywania tzw. drobnych czynności życia codziennego. Po osiągnięciu pełnoletności nabywamy natomiast pełne prawo do decydowania o swoim życiu i nikt nie ma już prawa do sprawowania nad nami opieki czy decydowania w naszym imieniu. W przypadku osób zdrowych, w pełni sił umysłowych, kwestia ta nie budzi większych zastrzeżeń. Co jednak w przypadku, gdy pełna zdolność do samodzielnego decydowania o swoim życiu może okazać się niebezpieczna dla osób niezaradnych z powodu choroby lub upośledzenia? Właśnie dla takich przypadków ustawodawca skonstruował instytucję ubezwłasnowolnienia, która zgodnie z jej przeznaczeniem jest wyrazem troski, pomocy i opieki wobec osób, które nie potrafią same o siebie zadbać. Dzięki instytucji ubezwłasnowolnienia osoby niezaradne życiowo nie muszą podejmować samodzielnych decyzji, a przede wszystkim, nie ponoszą odpowiedzialności za swoje czyny.

Ubezwłasnowolnienie może być częściowe lub całkowite w zależności od stanu osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona.

Ubezwłasnowolnienie całkowite
Ubezwłasnowolnienie całkowite pozbawia osobę możliwości decydowania o swoim życiu i podejmowania wszelkich czynności prawnych, w szczególności takich jak: zawarcie umowy sprzedaży majątku, sporządzenie testamentu, przyjęcie darowizny. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie może zawierać jedynie umowy powszechnie zawierane w bieżących sprawach życia codziennego (np. robienie drobnych zakupów, korzystanie z drobnych usług takich jak wizyta u fryzjera, kupno biletu autobusowego) o ile nie pociąga to za sobą rażącego jej pokrzywdzenia.
Podstawową przesłanką orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego jest brak możliwości w zakresie samodzielnego kierowania swoim postępowaniem przez daną osobę wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innego rodzaju zaburzeń psychicznych, również tych spowodowanych pijaństwem czy narkomanią. Niezwykle istotne jest, że sąd orzekając o ubezwłasnowolnieniu ma na względzie interes osoby, która ma być ubezwłasnowolniona oraz jej dobro.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd ustanawia opiekuna prawnego, na którego przenosi prawo do decydowania w sprawach osoby ubezwłasnowolnionej. Opiekunem, w pierwszej kolejności, powinien być współmałżonek, a jeśli nie jest to możliwe, ktoś z rodziny, np. rodzic. W przypadku braku odpowiedniej osoby w kręgu najbliższych, sąd ustanowi osobę obcą. Obowiązkiem opiekuna jest dbanie o dobro osoby ubezwłasnowolnionej, w tym także o jej zdrowie. To właśnie opiekun, w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej, wyraża zgodę na przyjęcie do szpitala czy wykonanie zabiegu. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie ma możliwości samodzielnego decydowania o swoich sprawach. W przypadku zawarcia przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie umowy sprzedaży czy umowy kredytowej, czynność taką uznaje się za nieważną.

Ubezwłasnowolnienie częściowe
O ubezwłasnowolnieniu częściowym można mówić, gdy osoba pełnoletnia, z uwagi na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne, również takie jak pijaństwo lub narkomania, potrzebuje pomocy w prowadzeniu swoich spraw. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo co do zasady ma możliwość podejmowania czynności prawnych, jednakże niezbędna jest zgoda przedstawiciela ustawowego. Bez zgody przedstawiciela ustawowego osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zawierać jedynie umowy powszechnie zawierane w bieżących sprawach drobnych życia codziennego. Czynność wymagająca zgody przedstawiciela, a dokonana bez niej jest nieważna. Niezwykle istotne jest jednak, iż w przeciwieństwie do ubezwłasnowolnienia całkowitego istnieje katalog czynności, które mogą być dokonywane przez osobę ubezwłasnowolnioną częściowo samodzielnie.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe toczy się przed sądem okręgowym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zostać złożony przez małżonka osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewnego w linii prostej (tj. rodzica, dziecka, wnuka), rodzeństwa albo przedstawiciela ustawowego. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć także prokurator, jeżeli zauważy taką potrzebę w związku z toczącym się innym postępowaniem bądź gdy otrzyma uzasadnione zawiadomienie od osoby, która nie należy do kręgu osób uprawnionych. Zgodnie z treścią uchwały Sądu Najwyższego (III CZP 38/16) wniosek o swoje własne ubezwłasnowolnienie będzie mogła złożyć także osoba, która ma być ubezwłasnowolniona. Opłata od wniosku jest stała i wynosi 40 zł. W treści wniosku o ubezwłasnowolnienie powinno zostać określone, czy żądanie dotyczy ubezwłasnowolnienia całkowitego czy częściowego. Do wniosku powinny zostać dołączone dokumenty potwierdzające przynależność osoby, która złożyła wniosek do kręgu osób uprawnionych. Wymagana jest również dokumentacja medyczna świadcząca o stanie zdrowia lub stanie umysłowym osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. Należy również wskazać personalia opiekuna prawnego, który będzie sprawował opiekę nad osobą ubezwłasnowolnioną. Istotne jest, że sąd orzekający nie jest związany treścią wniosku i według własnego uznania ocenia, czy zachodzą przesłanki orzeczenia ubezwłasnowolnienia. W przypadku uznania przez sąd zasadności wniosku, prawomocne postanowienie w tym zakresie zostaje przekazane właściwemu miejscowo sądowi rejonowemu celem ustanowienia opiekuna prawnego.

Gdy ustaną przyczyny ubezwłasnowolnienia sąd uchyla ubezwłasnowolnienie.
Z wnioskiem o uchylenie ubezwłasnowolnienia może również zwrócić się osoba ubezwłasnowolniona. Sąd może także zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się stanu osoby ubezwłasnowolnionej może zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.

---

Pomimo niezbyt pozytywnych skojarzeń związanych z ubezwłasnowolnieniem musimy pamiętać, iż jest to instytucja niezwykle potrzebna. Choroby czy zaburzenia natury psychicznej wyłączają świadomość i racjonalne myślenie, co często prowadzi do podejmowania pochopnych i niezbyt korzystnych decyzji. Mówiąc wprost, istnieje bardzo wiele przypadków, w których wykorzystuje się osoby niepotrafiące podjąć rozsądnych decyzji. Ubezwłasnowolnienie pozwala uchronić je przed zaciągnięciem zobowiązań finansowych czy utratą majątku.



Anna Winnicka - Skalniak